De koudere maanden staan terug voor de deur... het ééndelige wetsuit is wel superleuk voor driekwart van het jaar maarre... het droogpak dat ernaast hangt staat te popelen in de wintermaanden... awel ja, waarom niet... We leven nu eenmaal niet in de tropen, dus moeten we ons maar kleden volgens het seizoen nietwaar... dik winterpak (droogpak, maar ook een perfect passend 2-delig nat/semidroogpak is OK), goede handschoenen en botjes ('laarsjes' voor de NL'ers), eventueel de gepaste onderkleding... moet lukken om zo het ventje/vrouwtje warm te houden...
Maarre... onze duikspullen dan, dat moet ook koudwatergeschikt zijn zowel qua materiaal zelf als qua configuratie! V.b. al die 'wilde verhalen' over die bevroren ontspanners... die eerste trappen die op het meest onmogelijke moment in free-flow springen...??? Is mijn ontspanner wel geschikt voor koudwaterduiken ? Moet het nu best een piston- of een membraan zijn ? De ene zegt dit, de andere zegt dat... geraakt d'er maar eens uit wijs...

Ach... uiteindelijk maakt het echt niet meer veel uit welk type ontspanner je kiest, de moderne -goede- ontspanners zijn qua performantie en mogelijkheden allemaal aan mekaar gewaagd, heel veel van de pro's en con's zijn pure marketingpraatjes terwijl je in de praktijk daar weinig concreets van merkt. Wat echter véél belangrijker is is hoe je met je materiaal omspringt en wat je allemaal wel of niet mag/moet doen ingeval van koudwaterduiken. Uiteindelijk kan je íedere ontspanner, als je maar hard genoeg 'probeert' in free-flow krijgen, maar het is de truc uiteraard ervoor te zorgen dat dit niet gebeurt... De essentie van het risico op bevriezen (en dus eventuele free-flow) van de (eerste) trap heeft te maken met het debiet aan lucht dat je vraagt en de drukverhouding: in de eerste trap heb je te maken met een snelle 'adiabatische decompressie' van de lucht van flesdruk naar ruwweg omgevingsdruk +10 bar en een dergelijke adiabatische decompressie zorgt voor een temperatuursdaling die functie is van de verhouding in drukken (flesdruk naar middendruk) en bovendien toeneemt naarmate het debiet groter is. Ook in de tweede trap heb een analoog proces, maar daar ligt de drukverhouding een stuk lager (i.c. van ruwweg 10bar naar heersende waterdruk) en ook de tweede trap kan 'bevriezen' en zeker met de moderne kunststof tweede trappen kan in sommige gevallen eerst de tweede trap bevriezen en dan pas de eerste.

Op de foto hiernaast kan je een voorbeeld zien van hoe erg de lucht bij ontspanning van flesdruk kan afkoelen: op de linker foto zie je de temperatuur van de losse sensor gewoon bij kamertemperatuur en de kraan van de fles staat dicht, op de rechtse foto is de fleskraan maar een klein beetje open gedraaid om een al bij al gewoon debiet te simuleren en de sensor zit in de kraan... je merkt al vlot een temperatuursdaling van de ontsnappende lucht van vlot 35^oC en bij hogere debieten zal dit nog meer zijn!

Eens dat je het mechanisme van afkoelen/bevriezen kent en snapt weet je wat de belangrijkste parameters zijn en liggen een aantal eenvoudige trucs en maatregeltjes voor de hand om de kans op bevriezen erg klein te maken... en uiteraard is het voor je eigen veiligheid altijd aan te raden dat je redundantie in je luchtvoorziening inbouwt maar het sleutelwoord ivm vermijden van bevriezing is PREVENTIE via OPTIMALE DEBIETSPREIDING in je luchtvoorziening...

• Zorg ervoor -uiteraard- dat je materiaal in orde is, en geschikt is gemaakt voor koudwaterduiken.
  De ontspanner kan eentje met een volledig gesloten membraan-type eerste trap zijn, eventueel met extra ice kit, of een piston-type trap met ice kit, het maakt uiteindelijk niet uit welk type je kiest maar check bij aankoop of de set voldoet aan de EN250:2014 norm voor een koudwatergeschikte ontspanner. Als je de keuze hebt kies je automaten met een maximaal en optimaal thermisch contact met het omringende water, v.b. liefst metalen 2de trappen ipv kunststof en compacte 1ste trappen waar de verhouding oppervlak/volume zo groot mogelijk is, en verwijder zoveel mogelijk isolatiestukken zoals v.b. een eventuele rubberen sleeve op de aansluiting van de middendrukslang op je 2de trap (zeker bij de nieuwerwetse praktisch volledig kunststoffen lichte 2de trappen kan dat verwijderen van die rubberen slangbeschermer al een heel verschil maken!).

• Zorg ervoor dat je 1ste trap(pen) en ook de lucht in je fles proper en droog is,
  d.w.z. laat je fles in een goed vulstation vullen, bewaar je fles nooit leeg met open kraan, probeer bij het monteren/demonteren van je fles vuil en vocht uit de kraan en maar ook uit de eerste trap te houden, leg je fles(sen) in de autokoffer altijd met de kraanopening naar beneden, enz. enz. Het risico dat je eerste trap blokkeert omwille van vocht/vuil uit de fles (of in de 1ste trap) is veel groter dan dat het gebeurt omwille van het omgevende water. Zorg er ook voor dat er een anti-vochtbuisje of -filter gemonteerd is op de kraan binnen in de fles.
  Een andere kuitenbijter kan de inflator zijn die reeds bovenwater, nog voor je in het water ligt, kan bevriezen! Het is nl. zo dat er dikwijls nog wat water van je laatste duik in de blaas van je trimvest kan zitten en zo dan in de ribbelslang van je inflator en je inflator zelf kan terechtkomen en tijdens het optuigen in pokkekoud weer kan dat ding dan zodanig bevriezen dat je op het begin onderwater je trimvest niet kan opblazen! Dus net voor je te water gaat voor alle zekerheid je trimvest even met de mond opblazen om te beletten dat je gelijk wegzinkt... en moest dan blijken dat je inflator bevroren is dan heb je net onder de oppervlakte alle tijd om die te laten "ontdooien" zodat je nadien probleemloos kan trimmen... Oh ja, het kan uiteraard geen kwaad om op het moment dat je tijdens de winter thuis aan het inpakken bent toch even nog zoveel mogelijk water uit je trimvest/inflator te laten weglopen, want wat er niet meer in zit kan ook niet meer bevriezen...

• Test/gebruik je materiaal bij koude niet boven water !
  Dit wil zeggen dat je je ontspanner niet even 'test' boven water. Dit wil ook zeggen dat je v.b. je trimvest niet opblaast met je inflator voor je het water inspringt maar dat je die een beetje opblaast met je mond. Dit wil ook zeggen dat je niet aan de oppervlakte ademt uit je ontspanner: adem gewoon even in voor je het water inspringt, kom terug boven om met je buddy af te spreken en duik zo snel mogelijk onder en adem pas van je ontspanner als je onderwater bent, en gebruik je inflator(s) ook pas onder water.
  Als je de ontspanner op de kraan gemonteerd hebt en je opent de kraan langzaam (!) en voorzichtig, dan is het "good practice" om hierbij even lichtjes (!) de loosknop van de bijhorende tweede trap in te drukken om een "drukslag" in zowel de 1ste trap als 2de trap als slangen te vermijden. Uiteraard doe je dat als het boven water koud is met extra veel voorzichtigheid en langzaam en extra lichtjes om een te groot debiet en dus te grote afkoeling/condensatie van en in de 1ste trap te vermijden!
  Haal ook niet onnodig je ontspanner uit de mond onder water om te beletten dat er onnodig vocht en vuil in komt zodat dan mogelijks je tweede trap gaat blokkeren in free-flow en daarmee dan op zijn beurt een te hoog debiet vraagt van de eerste trap die dan ook in free-flow slaat.
  Opmerking ivm in/uit het water gaan: zeker op duikstekken (v.b. Zeeland en sommige zandputten) waar je van de kant het water in/uitstapt is het aangeraden om je ontspanner reeds vanop de waterkant in de mond te houden (en eindeduik in de mond tot je terug veilig en wel op de kant staat) zodat je ingeval je moest struikelen toch onmiddellijk lucht hebt. Uiteraard doe je dat ook best in de wintermaanden gewoon zo, alleen moet je dan op dat moment "met een big smile" voorzichtig proberen langs de mondhoeken te ademen bovenwater zodat je ontspanner geen lucht moet geven en niet zal bevriezen maar dat je als je struikelt toch direct lucht heb.

• Vermijd ten allen tijde een te hoog luchtdebiet ! Doseer en spreid !!!
  V.b. als de inflator van je trimvest (en vooral dan bij de zogenaamde Power inflators of double duty inflators zoals de AirII) en de inflator van je droogpak op dezelfde eerste trap zit als je gewone ontspanner, probeer dan te vermijden dat je op hetzelfde moment én zit te ademen van je ontspanner én je trimvest opblaast én je droogpak... probeer die dingen zoveel mogelijk te scheiden. Probeer ook sowieso zoveel mogelijk rustig te ademen onderwater... koud water, -40m én een zware diepe ademhaling zijn niet echt bevorderlijk om free-flow te vermijden...

  

• 'Organiseer' je materiaal om (te) hoge debieten te vermijden, en bouw ook redundantie en optimale debietspreiding in:
  • gebruik een fles met dubbele kraan (of een bi, en eventueel eentje met een isolator tussen beide flessen),
  • gebruik twee aparte eerste trappen, en verdeel de luchtverbruikers,
  • op de ene eerste trap zet je je gewone 2de trap (hoofdautomaat) en de inflatorslang van je droogpak,
  • op de tweede eerste trap zet je je octopus/ALV en de inflator van je trimvest (zodat je -ook in natpak- bij een eventuele bevriezing van je primaire ontspanner, en dichtdraaien van de bijhorende kraan, nog steeds kan trimmen!).
  • manometer(s): je kan kiezen... idealiter zet je je manometer op de tweede 1ste trap omdat in 99% van de gevallen zal als er iets foutloopt met een 1ste trap dit de primaire 1ste trap zijn en als je die kraan dan dichtdraait kan je nog steeds je flesdruk aflezen op je manometer. Bovendien vermijdt ge ook bij een klassieke manometer dat als ge die rechts hangt ge in het geval ge ooit uw eigen primaire 2de trap moet rekupereren ge bij het zwaaien-en-bijhalen per vergissing uw manometer te pakken hebt ipv uw tweede trap...
    Opm: zelf heb ik nochtans mijn Aladin Air (luchtgeïntegreerde duikcomputer in console-model, en met analoog kompas, en met wat langere hogedrukslang om het kompas vlotter te kunnen gebruiken, en de console met een retractor vooraan aan mijn trimvest bevestigd) toch over rechts hangen. Dat is omdat ik absoluut wil vermijden dat die lange HD-slang op een of andere manier in de weg zit voor het vrij en direct kunnen grijpen van mijn octo/alv die ik links heb hangen, en om de bruikbare lengte van de hogedrukslang zo lang mogelijk te houden zit die slang dan aangesloten op de hoofd 1ste trap en hangt die over rechts. Is dat dan een "groot" probleem ingeval die 1ste trap/kraan ooit eens -ondanks de optimale spreiding van de luchtverbruikers- toch zou bevriezen en dicht moet ? Niet echt, toch niet als je regelmatig je manometer checkt, en je plant je duik en je duikt je plan, en op het moment dat die kraan dicht moet bij een eventuele bevriezing heb je dan toch voldoende zicht op wat net voordien je nog resterende luchtvoorraad is, en in 99% van de gevallen kan dan toch na een minuutje of zo die kraan weer open en heb je maar even "zonder manometer" gezeten...
  • Nog een extra en niet te onderschatten voordeel van deze gescheiden configuratie en specifieke routing waarbij er geen slangen "naar de andere kant" lopen en alle slangen netjes naar buiten zijn gerout: het maakt u ook gelijk onafhankelijk van welke soort dubbele kranen er op de fles staan en of die op gelijke hoogte of niet staan en welke eventueel hoger of lager staat enz.!
  Door die manier van combineren kan ik probleemloos blijven ademen onder water terwijl ik mijn trimvest opblaas of terwijl eventueel mijn buddy aan de octopus/alv hangt. Het enige waar ik eventueel voor moet opletten is niet tegelijkertijd ademen en droogpak opblazen maar dat risico is sowieso klein omdat het opblazen van een droogpak toch met een laag debiet gebeurt en je alleen maar lucht bijblaast in je droogpak om de squeeze op te heffen en niet om te trimmen.
  Als misschien ooit de eerste trap van mijn hoofdautomaat in free-flow zou slaan of op een andere manier blokkeren of uitvallen (nog nooit gebeurd bij mij, maar 'hout vasthouden'...) kan mijn buddy (of ikzelf) zonder meer die kraan dichtdraaien terwijl ik verder kan ademen aan ofwel mijn octopus/alv (of in dit geval kan ik ook mijn AirII gebruiken) totdat mijn hoofd eerste trap terug 'ontdooit' en ik daar terug kan op overschakelen. En ik kan ook probleemloos verder trimmen (zelfs als ik nat duik) omdat mijn trimvestinflator op mijn 2de eerste trap hangt.
  Tevens kan mijn buddy in geval van een OOA (Out-Of-Air) zonder problemen aan mijn octopus/ALV hangen zonder dat het luchtdebiet in een van beide eerste trappen te hoog wordt ivm risico op bevriezing.
  Op die manier heb ik een quasi 'vriesvrije' combinatie die bovendien nog prima dienst doet als een veilige full backup.
  Oh ja... het spreekt voor zich dat jouw backup/ALV zo is gemonteerd dat die ook door jezelf kan worden gebruikt...

• Nog een laatste materiaaltip: als je bij vriesweer gaat duiken koppel je na je duik best onmiddellijk je inflatorslang(en) los omdat de kans anders groot is dat tegen dat je terug aan de auto of omkleedruimte bent die dingen gewoon vastgevroren zitten...

• En tenslotte een duiktip: als je gaat duiken in omstandigheden (zeer lage watertemperaturen) waar je zou kunnen vermoeden dat er kans is op een bevroren ontspanner, probeer er dan voor te zorgen dat je netjes binnen de nultijden duikt zodat je in voorkomend geval zonder risico op een deco netjes tegen de voorgeschreven snelheid veilig tot de oppervlakte kan stijgen... Enne... als het zo koud is, blijf dan weg van de grotere dieptes want het aantal bar.liters dat je door je 1ste trap jaagt neemt uiteraard evenredig toe met de druk op diepte, en hoe groter dit debiet, des te groter het risico op bevriezen...

Opmerkingen:

• Keuze van dubbele kranen?
  Er is voor iedereen wat wils, op een dubbelset werk je met een kraan op iedere fles met daartussen dan een gewone rechte brug of desgevallend een isolatorkraan.
  Op mono's kan je kiezen tussen dubbele kranen die in 1 stuk zijn gemaakt en daar heb je dan typisch de rechte modellen met de draaiknoppen aan de buitenzijde, of de kranen in V-vorm met de draaiknoppen schuin naar beneden gericht en waarbij beide kraanopeningen op dezelfde hoogte staan of de ene wat hoger dan de andere.
  En je hebt ook de keuze om te gaan voor een kraan met een uitbreidingskraan aan de zijkant en daar kan je afhangelijk van merk/model kiezen voor een uitbreidingskraan met de draaiknop opzij. Op een enkele uitzondering na van een erg compact design waarbij de draaiknop dan wel horizontaal kan zitten zonder uiteindelijk breder te zijn dan de breedte van de fles hebben de meeste uitbreidingskranen een vertikale configuratie van de draaiknop, en daar kan je dan kiezen of je de draaiknop langs boven (en de kraanopening dan wat lager dan de originele) dan wel langs onder (en de kraanopening dan uiteraard hoger dan de originele) wilt plaatsen, dat is persoonlijke voorkeur.
  Keuze zat dus... en hoe dan ook is het niet onverstandig om bij de keuze te kijken naar de afmetingen van je 1ste trappen, maar ook er rekening mee te houden dat de kranen incl. de draaiknoppen niet verder uitsteken dan de breedte van de fles om beschadigingen bij het stapelen en transport van de flessen te vermijden! En verder heb je zelfs bij de "smalste" kranen ingeval een goeie configuratie/routing van je slangen nog altijd plaats zat om met twee 1ste trappen te werken.

• AI, OEI, ik kan zelf niet aan mijn kranen onderwater?
  Een gekend riedeltje uit bepaalde hoek dat zelf aan je kranen kunnen draaien erg "nodig" en zelfs "levensnoodzakelijk" zou zijn onderwater, en dat als je dat niet kan er geen enkel nut zou zijn aan dubbele kranen en gescheiden ademautomaten... Tja, och ja, een gekend verhaal he, maar IS zelf je kranen niet kunnen bedienen onderwater eigenlijk ooit een probleem als je geen grotduiken maakt en/of andere erg extreme duiken??? Waarom zou je eigenlijk aan je kranen moeten kunnen prutsen onderwater? Je kranen horen netjes helemaal open te staan op het moment dat je te water gaat en die blijven gewoon netjes open staan tot op het moment dat je goed en wel terug uit het water bent. En verder is het gebruik van dubbele kranen en gescheiden ademautomaten geen kwestie van die kranen te moeten kunnen dichtdraaien onderwater maar wel vermijden dat dat ooit nodig zou zijn! Het is dus gewoon kwestie van preventie om de kans op bevriezing onderwater zo klein mogelijk, tot quasi onbestaande in de praktijk, te maken door de tips hierboven te volgen... en dan is er in de praktijk helemaal geen behoefte om zelf met je kranen te kunnen spelen onderwater...

  

• Wat als je dan ondanks alles toch een bevroren automaat krijgt onderwater? ... STA... Stop-Think-Act... er is geen enkele reden tot paniek want je krijgt meer dan alle lucht die je nodig hebt. Hou gewoon die ontspanner in de mond en "lach" een beetje om ervoor te zorgen dat het teveel aan lucht gelijk via je mondhoeken weg kan.
  Als je maar 1 ontspanner hebt kan je op die ontspanner een normale opstijging naar de oppervlakte maken.
  Heb je twee ontspanners, dan kan je het probleem op diepte oplossen: check even snel of je 2de ontspanner goed werkt (gewoon even purgeren met de loosknop) maar blijf de "flowende" ontspanner in je mond houden en je draait zelf de bijhorende kraan dicht of je laat die dichtdraaien door je buddy, en je merkt dan snel of de juiste kraan wordt dichtgedraaid en dan kan je overstappen op je 2de ontspanner. Dan wacht je ruim 1min om de bevroren ontspanner (1ste trap, soms ook 2de trap) de tijd te geven om te ontdooien, en je draait (of laat draaien) die kraan dan voorzichtig terug open en als alles OK lijkt kan je terug overstappen op je primaire ontspanner en de duik verder afwerken...

• Zomermaanden... natpaktijd... wat doe je dan met de inflatorslang van je droogpak? Je kan overwegen die te verwijderen maar dan moet je die ook weer ergens netjes opbergen en niet verloren leggen... en de eerste keer dat je dan weer droog gaat duiken is er kans dat je op de duikstek staat zonder die inflatorslang, tja... Ik laat die alvast gewoon op de (primaire) 1ste trap zitten, die zit daar toch niet in de weg, en om het los bengelen onderwater te vermijden stop ik die gewoon mee onder de flessenband van de trimvest.

• Om het effect van de afkoeling te beperken dien je te zorgen voor een zo optimaal mogelijk thermisch contact met het omringende water... dat is uiteraard "koud" maar toch veel warmer dan de sterk afkoelende ademlucht tijdens de adiabatische decompressie! Dus probeer zoveel mogelijk onnodige rubberen en andere "beschermingen" (zoals de rubberen sleeve die sommige 2de trappen hebben op de aansluiting van de middendrukslang op de 2de trap) in de winter te verwijderen zodat je een optimale warmteuitwisseling heb zowel aan de 1ste als aan de 2de trap.

• Mensen met 300bar-flessen en voor de rest identieke uitrusting en duikgedrag lopen theoretisch (en uiteraard ook praktisch) een groter risico op bevriezing van de eerste trap dan mensen met 200bar-flessen of flessen gedrukt tot 200bar! Het afkoelend effect van de snelle adiabatische decompressie in de eerste trap is namelijk functie van de combinatie van gevraagde luchtdebieten en de drukverhouding (flesdruk versus middendruk). Uiteraard zijn de luchtdebieten geen functie van de flesdruk, maar de drukverhouding is dat uiteraard wel, en 300bar versus 200bar zal bij een volle fles een 50% hogere drukverhouding opleveren en dus een veel groter afkoelend effect!!!!! Toch iets om in het achterhoofd te houden... en v.b. bij ijsduiken waar je typisch toch relatief ondiep en niet al te lang onder het ijs duikt je 300bar-fles v.b. slechts tot 150-200bar te drukken... (je fles maar tot 100bar drukken kan uiteraard ook helpen bij nogal "koudegevoelige" automaten).

• Carbonflessen (typisch 300bar) kunnen bovendien nog het probleem vergroten omdat kraan en 1ste trap een relatief klein warmteuitwisselend oppervlak hebben omdat de fles zelf, in tegenstelling tot stalen flessen, aan de kraanzijde niet kan meehelpen in de warmteuitwisseling met het "koude" (maar weliswaar "warmere") water...

  

• In de winter wil het al eens lukken dat je na de duik ijskoude vingers hebt en daarmee het lipje van je ritsen niet goed kan beetpakken en dan zit te priegelen om die ritsen open te krijgen... Een haakje van een doodgewone kleerhanger waar je links/rechts nog een paar cm plastic of hout hebt laten zitten (en waarmee je dan met de grote haak in het gaatje van het lipje van de rits haakt), of waarvan je het andere eind in een kleiner haakje hebt omgeplooid (en met dat kleine haakje pak je het lipje van de rits) kan wonderen verrichten...

  

• En een andere tip een beetje in dezelfde lijn als voorgaande... koudere periode... je gaat in droogpak duiken... tijdens of na de duik krijg je een hoogdringend "hoogwatergevoel" en moet je dringend gaan plassen... in afspraak met je duikmaat ga je al eerder uit het water en/of zet je er wat meer spoed achter om terug aan de auto te zijn... en dan ben je aan de auto en besef je dat je droogpak een rugrits heeft die je niet zelf kan openritsen en "uiteraard" is er dan net niemand in de buurt die je kan helpen... klinkt bekend, niet ?
  Maar dit hoeft totaal geen probleem (meer) te zijn... ik gebruik daar al jaren een simpel touwtje (ongeveer een dikke meter lang) met een S-haak voor en ik maak dat touwtje vast aan de dakreling van mijn wagen (maar ook een paal of boompje of iets anders op de duikstek is ook geschikt) en dan haak ik dat S-haakje in de lus van de rits van mijn droogpak en ik ga met de rug naar de wagen staan en met een vloeiende draaibeweging rits ik dan zo mijn rits open... no problem... (en vroeger, toen ik nog een gewone rugrits had kon ik op die manier zelfs heel vlot mijn rugrits zelf dichtritsen, maar ik heb een paar jaar geleden een Heavy Duty rits laten steken en die gaat veel stroever en nu lukt dat zelf dichtritsen niet meer). Oh ja... als je geen S-haakje met touwtje voorhanden hebt kan je ook altijd je buddylijn daarvoor gebruiken...

• Oh ja... een typische wat diepere duikstek, met ook in de zomermaanden behoorlijk frisse watertemperaturen op diepte, is Hemmoor in de regio Hamburg. In het verleden zijn (en jammer genoeg nog altijd) daar verschillende dodelijke accidenten gebeurd met duikers met onvoldoende ervaring in die omstandigheden en vooral ook met een niet-geschikte configuratie. Vandaar dat zij niet alleen dubbele kranen verplicht stellen maar ook een tijd geleden een bepaalde minimum configuratie hebben aanbevolen... zoek de verschillen... ;-)